Roedd y syniad o gael mwy nag un rhes o dannau ar delyn i hwyluso chwarae hapnodau cromatig, yn sicr yn adnabyddus yn Sbaen a’r Eidal yn ystod y Dadeni. Erbyn diwedd y cyfnod hwnnw, roedd yr Eidalwyr wedi datblygu’r cynllun o gael tair rhes lawn arni – dwy res mewn unseiniau diatonig gyda’r drydedd res rhyngddynt yn y canol yn cynnal yr hapnodau. Golygai hyn y gellid chwarae’r nodau cromatig gyda’r naill law neu’r llall.

Fe gydiodd y syniad, ac fe ledodd y Delyn Deires drwy Ewrop i ddod yn brif delyn cyfnod y Baroque. Cyfansoddodd rhai fel Monteverdi ac yn ddiweddarach Handel ar ei chyfer. Fe gyrhaeddodd Lundain erbyn canol yr 17eg ganrif, lle roedd telynorion Cymreig arfer mynd byth oddi ar i’w noddwyr traddodiadol ymysg y fonedd Gymreig droi eu bryd yno ar ôl Deddf Feddiannu y brenin Seisnig Harri VIII ym 1536. Buasent yn sicr yn ddigon awyddus i droi eu llaw at yr offerynnau a’r gerddoriaeth ffasiwn-newydd o’r Cyfandir.

Wrth iddynt ddod â hi adref i Gymru wedyn, fe gydiodd y Deires ymysg telynorion y Gogledd i ddechrau, ym Meirionnydd yn arbennig. Erbyn canol y 18ed ganrif, wedi iddi ddisgyn allan o ddefnydd yng ngweddill Ewrop, cafodd y Deires ei choroni fel telyn genedlaethol y Cymry, a’i hanes go iawn (naill ai o ddifri, neu jest yn gyfleus!) yn cael ei hanghofio.

Ond er gwaetha ei gwreiddiau yn yr Eidal, fe ymsefydlodd y Deires yn gadarn yng Nghymru, ac fe’i derbyniwyd ac yn wir fe’i magwyd fel offeryn Cymreig. Yn y diwedd, dan ddylanwad ein dawn greadigol genedlaethol, daeth y dull o’i chanu, ei repertoire, a’r dehongliad o’i cherddoriaeth yn rhywbeth gwirioneddol Gymreig, ac yn rhywbeth y gellid ei hadnabod felly. O ganlyniad, teg yw dweud mai’r Delyn Deires yw’r unig wir delyn Gymreig. Erbyn hyn mae’n unigryw i Gymru fel traddodiad llafar di-dor ers dros dri cant o flynyddoedd, ac mae ei chân, a llais ‘pefriol’ ei thair rhes o dannau lawn mor unigryw â’r iaith Gymraeg ei hun.

Y Delyn Deires – Dyfyniadau

“Though the shape of the instrument is familiar, the fundamental design and playing style is quite unlike the modern orchestral instrument. Modern harp music is often accompanied by frenzied tap-dancing by the player as they alter the length of the strings via the seven foot pedals, and is characterised by the long cascades of glissandi which we remember from the Marx Brothers movies.

The Welsh Harp is an altogether more gentle instrument – its vast number of strings allows a design without pedals, and its quiet, almost mystical tones suggest that the ‘improved’ modern instruments have forever lost something vital. …

Throughout the concert I was struck by the unique playing style of this harp – complex two-part playing and a technique of echoing the tune between the hands was unlike other harp music I have heard.”

Gregory Lewis – The Border Mail (Albury-Wodonga, Australia – 1995)

“The gracious appearance of the Welsh triple harp utterly fails to prepare the listener for its robust tone. It is noticeably taller and more densely strung than the Celtic or Irish harps, since it has three courses of strings to the more familiar Irish harp’s one.

It can play just as delicately, but upon the Irish harp’s transparency it can also overlay the richer sonority of a double harp, and the versatility of an additional middle row for the in-between notes. Whereas the Irish harp calls up images of mist and haunted romances – when it isn’t playing a jig or reel – the Welsh triple harp repertoire of hornpipes, resonates with a darker, gypsy-like energy. It’s as danceable a repertoire a that of Irish or Scottish fiddle, but more in the way of whirling on the moor by the firelight than stepping it out in a lamplit kitchen.”

Stephen Pedersen – The Mail-Star (Halifax, Nova Scotia, Canada 1996)

Diolch i Robin Huw Bowen am yr erthygl hon. Cewch ddarllen ragor yma www.teires.com