Y Delyn Deires: Offeryn Mwyaf Eiconig Cymru

Erthygl gan Robin Huw Bowen

Roedd y syniad o gael mwy nag un rhes o dannau ar delyn i hwyluso chwarae hapnodau cromatig, yn sicr yn adnabyddus yn Sbaen a’r Eidal yn ystod y Dadeni. Erbyn diwedd y cyfnod hwnnw, roedd yr Eidalwyr wedi datblygu’r cynllun o gael tair rhes lawn arni – dwy res mewn unseiniau diatonig gyda’r drydedd res rhyngddynt yn y canol yn cynnal yr hapnodau. Golygai hyn y gellid chwarae’r nodau cromatig gyda’r naill law neu’r llall.

Fe gydiodd y syniad, ac fe ledodd y Delyn Deires drwy Ewrop i ddod yn brif delyn cyfnod y Baroque. Cyfansoddodd rhai fel Monteverdi ac yn ddiweddarach Handel ar ei chyfer. Fe gyrhaeddodd Lundain erbyn canol yr 17eg ganrif, lle roedd telynorion Cymreig arfer mynd byth oddi ar i’w noddwyr traddodiadol ymysg y fonedd Gymreig droi eu bryd yno ar ôl Deddf Feddiannu y brenin Seisnig Harri VIII ym 1536. Buasent yn sicr yn ddigon awyddus i droi eu llaw at yr offerynnau a’r gerddoriaeth ffasiwn-newydd o’r Cyfandir.

Wrth iddynt ddod â hi adref i Gymru wedyn, fe gydiodd y Deires ymysg telynorion y Gogledd i ddechrau, ym Meirionnydd yn arbennig. Erbyn canol y 18ed ganrif, wedi iddi ddisgyn allan o ddefnydd yng ngweddill Ewrop, cafodd y Deires ei choroni fel telyn genedlaethol y Cymry, a’i hanes go iawn (naill ai o ddifri, neu jest yn gyfleus!) yn cael ei hanghofio.

Ond er gwaetha ei gwreiddiau yn yr Eidal, fe ymsefydlodd y Deires yn gadarn yng Nghymru, ac fe’i derbyniwyd ac yn wir fe’i magwyd fel offeryn Cymreig. Yn y diwedd, dan ddylanwad ein dawn greadigol genedlaethol, daeth y dull o’i chanu, ei repertoire, a’r dehongliad o’i cherddoriaeth yn rhywbeth gwirioneddol Gymreig, ac yn rhywbeth y gellid ei hadnabod felly. O ganlyniad, teg yw dweud mai’r Delyn Deires yw’r unig wir delyn Gymreig. Erbyn hyn mae’n unigryw i Gymru fel traddodiad llafar di-dor ers dros dri cant o flynyddoedd, ac mae ei chân, a llais ‘pefriol’ ei thair rhes o dannau lawn mor unigryw â’r iaith Gymraeg ei hun.

Senedd yr ymrysonau – y ddeudu O ddedwydd gydleisiau, Anian i gyd yno’n gwau Iaith enaid ar ei thannau. Dewi Wyn o Eifion / Senate of all discord – the two sides Of joyous unisons, All passion there weaving The Language of the Soul on her strings

Mwy gwybodaeth at www.teires.com

Isod mae rhai dyfyniadau am y Delyn Deires, yn ogystal â thri fideo - un gyda Robin fel rhan o'n prosiect Tune Chain, yr ail gan Ty Gwerin, a'r trydydd gan yr afradlon Cerys Hafana.

  • “Both hornpipes and bagpipes had formerly a far more general distribution in Europe, the result of a gradual migration westward, surviving only in the more remote regions, amongst pastoral people, as, for example, in Brittany the Pibcorn and Biniou (bagpipes), in Wales Pibgorn and Pibau (bagpipes); in Scotland the Stock-horn and Scotch Bagpipes. It would seem that these instruments were brought to the British Islands with the Celtic immigration and they have survived particularly in those regions in which the Celtic blood has held its own.”

    - Henry Balfour (1891) The Old British “Pibcorn” or “Hornpipe” and its Affinities.

  • “What is known as the horse wedding took place in 1852. There was all the mirth and jollity of bygone days. But one feature was missing, that appealed to the ear as well as the eye; where was old Edward of Gwern, y pebydd (the piper), who, mounted upon his white steed and pouring forth the wild music of the bagpipe, had headed many a wedding party in their half frantic gallop over hill and vale.”

    - Theophilus Jones, Carnhuanawc

  • “Mabsantau, neithioirau, gwylnosau, were their red-letter days, and the rude merrimaking of the village green the pivot of all that was worth living for in a mundane existence. I do not remember much about the gwylmabsant and the gwylnos – I came a quarter of a century too late for those wonderful orgies – but I remember the neithior with its all-day and all-night rollicking fun. We did not have the crwth, but we had the fiddle, and occasionally the harp, or a home-made degenerate sort of pibgorn. I myself am a tolerable player on the simplified bibgorn alas the pibgyrn are all gone today and I doubt whether there is one left of the old shepherd players.”

    - William Meredith Morris, Cwm Gwaun, Cwm Rhondda

  • New List Item

    Description goes here